Harry Pelser: NSB-Ajacied

[Kowalczyk]

De boeiende website Biografie van Amsterdam heeft een korte documentaire met begeleidende tekst gepubliceerd over Harry Pelser, één van de Ajacieden die na de oorlog oneervol uit beeld raakte omdat hij NSB'er was geweest. HIER lezen en kijken.

Ik heb inmiddels gekeken en gelezen, en ik weet het niet, met deze meneer Harry Pelser... Ik weet dat er tussen zwart en wit vele grijstinten zitten, zeker in oorlogstijd, maar ik vind dat men het wel iets te gemakkelijk voor hem opneemt in dit filmpje.

Ik ben vrij goed ingewerkt in deze materie en weet dus maar al te goed dat niet iedereen die in 1934 of 1935 NSB'er werd in de oorlog ook automatisch een landverrader werd. Niet elke NSB'er uit die jaren was ook Hitler-fan. Antisemitische standpunten had de NSB in de vroege jaren sowieso niet (in elk geval niet expliciet en officieel).

Feit is dat de NSB na de radicalisering van 1936-1937 (onder aanvoering van met name Rost van Tonningen en Van Geelkerken) wél expliciet antisemitische standpunten had. Van díe NSB werd Harry Pelser lid (in 1939, namelijk), hoe je het ook wendt of keert. Hij vond dat felle, expliciete antisemitisme in elk geval geen bezwaar, blijkbaar.

NSB'ers die achteraf beweren dat ze eigenlijk alleen uit politiek-economische 'crisismotieven' NSB'er waren, maar verder geen 'verkeerde mensen' waren, vind ik in het algemeen een stuk minder geloofwaardig worden wanneer ze ook het uniform van de WA aantrokken, zoals Pelser deed. Dat was vanaf dag 1 een organisatie met een uitermate dubieuze reputatie van intimidatie, openlijke discriminatie, vandalisme en geweldpleging.

De NSB'ers van toen... veroordeel ze niet te rücksichtslos, maar pleit ze ook niet te makkelijk vrij. Want 'zwart' bestond wel degelijk, zéker bij de NSB. In het geval van Harry Pelser neig ik toch op zijn zachtst gezegd naar een vrij donkere tint grijs, hoezeer zijn kleindochter het ook met me oneens zal zijn.

K.

[Kowalczyk]

Ik heb de naam Harry Pelser trouwens al eens laten vallen in de Volkskrant.

In april 2009 schreef ik een groot stuk voor de krant naar aanleiding van de tentoonstelling Seizoen '40-'45 in het Verzetsmuseum, over voetbal tijdens de bezettingsjaren. Voor wie het boeiende materie vindt, volgt hier de tekst van dat artikel...

EVEN DE OORLOG VERGETEN

Seizoen '40-'45 heet de tentoonstelling over voetbal tijdens de Tweede Wereldoorlog, die vanaf 29 april te zien is in het Verzetsmuseum Amsterdam. De drukbezette voetbalstadions bleken Nederland in het klein. Door Menno Pot.

In de vroege zomer van 1944 symboliseerden de twee belangrijkste voetbalkampioenen van Nederland het militaire breekpunt in de Tweede Wereldoorlog. Van de verrassende landskampioen, De Volewijckers uit Amsterdam-Noord, werd beweerd dat het een ‘verzetsclub’ was. Eén van de spelers uit de vroege oorlogsjaren, Gerben Wagenaar, was fervent communist en had de Februaristaking van 1941 helpen organiseren. Toen hem kort na de staking ter ore kwam dat de Duitsers hem zochten, verdween Wagenaar. Zijn teamgenoten en de supporters op het Mosveld hadden wel een vermoeden wat hij aan het doen was.

Op 29 mei werd tegen Heerenveen de landstitel binnengehaald die de kentering welhaast leek aan te kondigen. Acht dagen later landden de geallieerden op de kust van Normandië en nog eens vijf dagen daarna werd de Nederlandse beker gewonnen door Willem II uit Tilburg, een club met een koninklijke naam. Hoewel verwijzingen naar het koningshuis al jaren verboden waren (ook de Nederlandse voetbalbond NVB moest de K van ‘koninklijk’ schrappen), maakten de Duitsers zich niet druk om de clubnaam Willem II. Het thuistenue in de kleuren van de Nederlandse vlag hoefden de Tilburgers ook niet aan te passen.

Een verzetsclub kampioen, bekerwinst voor een team in rood, wit en blauw, en D-Day er precies tussenin: de symboliek was krachtig, in die zomer van de oplaaiende hoop.

Zoom in op de voetbalstadions en je ziet het verhaal van Nederland tijdens de bezetting, zo maakt Seizoen ‘40-‘45 inzichtelijk, de tentoonstelling over voetbal tijdens de Tweede Wereldoorlog, die vanaf 29 april te zien is in het Verzetsmuseum Amsterdam en geschikt is voor het hele gezin.

Ook voor het Nederlandse voetbal wierp de oorlog zijn schaduw al in 1939 vooruit. De mobilisatie van 280.000 dienstplichtigen, eind augustus, ging aan geen enkele voetbalvereniging voorbij. Van een club als Ajax werden ongeveer vijftig spelende leden onder de wapenen geroepen, onder wie vijf spelers van het eerste elftal. Bij gebrek aan representatieve elftallen besloot de KNVB dat een serieuze competitie nu niet eerlijk zou zijn. Eind september ging een noodcompetitie van start, waarin promotie en degradatie waren opgeschort. Op 5 mei 1940 werd de voorlaatste speeldag afgewerkt; de laatste speelronde moest vervolgens twee weekjes worden uitgesteld, maar een paar dagen na de capitulatie van het Nederlandse leger rolde de bal alweer. Feijenoord zou de landstitel dat jaar naar het nog rokende Rotterdam halen.

De drukbezette voetbalstadions bleken Nederland in het klein: een handvol Duitsers en NSB’ers temidden van een zwijgende massa, soms plotseling luchtalarm, soms een razzia, de eerste anti-joodse maatregelen, langzaam toenemende schaarste, maar dwars door alles heen vooral de wil om zo gewoon mogelijk verder te leven.

Lange tijd lukte dat aardig, maar in september 1944 liep het oorlogsfront dwars door Nederland, waren vervoersmiddelen en brandstof nauwelijks nog beschikbaar en reageerde de bezetter op een spoorwegstaking door zo ongeveer alle voedseltransporten plat te leggen. Pas toen gewoon leven écht niet meer mogelijk was, stopte ook het voetbal: het seizoen 1944-1945 zou nooit van start gaan.

In het bezette Nederland was stadionbezoek uitgegroeid tot een ongekend populair weekendverzetje: veel clubs zagen de toeschouwersaantallen tijdens de bezettingsjaren verdubbelen. In het stadion kon je de oorlog even vergeten. Toen Heracles uit Almelo in 1941 met groot machtsvertoon landskampioen werd, leek het nog bijna alsof de oorlog het voetbal met rust liet.

Aan die illusie kwam nog dezelfde zomer een einde. Op 30 augustus maakte de NVB bekend dat voetbalwedstrijden vanaf nu niet meer door joodse scheidsrechters mochten worden geleid, dus ook niet door Leo Horn, die met een valse identiteit verzetsman zou worden. Ruim twee weken later, op 15 september, moesten bordjes worden opgehangen die joodse toeschouwers de toegang tot de sportcomplexen en tribunes ontzegden en op 1 november moesten de verenigingen hun joodse leden royeren. De razzia’s en deportaties begonnen niet lang daarna.

In 1942 en 1943, de jaren van toenemende grimmigheid, ging de landstitel uitgerekend tweemaal achtereen naar ADO, de Haagse club die door veel Nederlanders als een ‘NSB-club’ werd gezien. Twee bestuursleden waren NSB-lid, net als, nadrukkelijker zichtbaar, rechtsbuiten Gerrit Vreken, die soms in zwart NSB-uniform de treinreis naar uitwedstrijden maakte. Vreken, die nog in leven is, heeft altijd beweerd dat hij slechts NSB-lid werd omdat hij als werkloze was opgeroepen voor arbeid in Duitsland, en als 'sympathiserend lid' de Arbeitseinsatz wilde ontlopen.

Dolf Niezen, ADO-doelman en ploeggenoot van Vreken: ‘Op een club van meer dan honderd mensen hebben er drie een foute keuze gemaakt. Tot ver na de oorlog is ons team uitgemaakt voor Hitler-elftal, maar dat gaat echt te ver. Als medespelers hadden we soms ook moeite met Vreken. Er viel vaak een ijzige stilte als hij binnenkwam in uniform. We speelden hem dan niet graag de bal toe.’

Vermoedelijk waren het simpelweg de triomfen van 1942 en 1943 die de aandacht vestigden op de paar ADO-NSB’ers, want ‘foute’ leden had vrijwel elke vereniging. Bij Ajax werd na de oorlog onder meer de naam van ex-speler Joop Pelser uit het bestand van ereleden geschrapt. Pelser was tijdens de bezettingsjaren bestuurslid. Zijn zoon Harry, ook NSB-lid, speelde in het eerste team. Ajax stond al voor de oorlog bekend als 'jodenclub', vanwege de relatief grote aantallen joodse tribunebezoekers, maar een joodse vereniging was het niet: na de oorlog miste Ajax niet meer joodse leden dan de gemiddelde Amsterdamse voetbalclub. Een ander geval was de Haagse vereniging De Ooievaars, een échte joodse club: ruim de helft van de eerste elftalspelers keerde niet terug.

De beruchtste Nederlandse voetballer-collaborateur werd Gejus van der Meulen, doelman van het Haarlemse HFC én het Nederlands elftal: hij werkte als SS-arts. KNVB en clubs stelden na de oorlog zogeheten ‘zuiveringscommissies’ in, die over de collaborateurs moesten oordelen. In de meeste gevallen volgde schorsing of royement, maar slechts weinigen werden werkelijk schuldig bevonden aan misdaden. Van der Meulen wel: hij kreeg acht jaar gevangenisstraf.

Tot hevige discussie leidden vooral de vele schorsingen opgelegd aan mannen die in Duitsland te werk waren gesteld en daar hadden gevoetbald, hetzij voor Duitse clubs, hetzij in één van de onofficiële interlands tussen dwangarbeiders. Niet zelden waren die in Duitsland te werk gestelde voetballers in een Nederlands stadion opgepakt: voetbalwedstrijden waren voor de Duitsers uitgelezen gelegenheden voor een razzia van jonge mannen. Talloze Nederlandse clubs maakten zo'n razzia mee. In 1943 en 1944 speelde een Nederlands team van in Duitsland te werk gestelde voetballers in totaal vijftien ‘interlands’ tegen lotgenoten uit andere landen. KNVB-voorzitter Karel Lotsy speelde een voorname rol bij de organisatie van die duels.

Na de oorlog kwam het verschillende spelers tot hun ontzetting op een schorsing te staan. Bram Appel van ADO had in Duitsland voor Hertha BSC gespeeld en ook meegevoetbald in enkele interlands. Hij werd tot 1 januari 1947 geschorst, terwijl Lotsy, de man achter de interlands, de zuiveringscommissie van zijn goedheid wist te overtuigen en vrijuit ging.

Karel Lotsy is tot op de dag van vandaag een omstreden figuur. ‘Hij wist veel van de Duitsers gedaan te krijgen,’ lezen we ergens in de tentoonstelling in het Verzetsmuseum. Je kunt ook zeggen dat hij als ‘sportadviseur’ opvallend vriendschappelijke banden had met de bezetter en actief betrokken was bij de uitsluiting van joden. Lotsy beweerde voor de zuiveringscommissie dat hij de nazi-invloed juist zo klein mogelijk had willen houden door gedoseerd mee te werken, maar velen meenden dat Lotsy te mild is beoordeeld.

Zelfs tijdens de Hongerwinter, toen de voetbalcompetitie stil lag en mensen in de grote steden soms letterlijk op straat omvielen van de honger, beleefden Amsterdamse jeugdspelertjes onvergetelijke momenten dankzij het voetbal: ze mochten naar Heerenveen om aan te sterken bij een gastgezin en in het speciale ‘Amsterdamse’ C-juniorenelftal van de Friese club te spelen, met niemand minder dan de beroemde Abe Lenstra als trainer.

Robbie Been, jeugdspeler van Ajax: ‘Ondanks zijn aanwijzingen verloren we altijd van die Heerenveen-jongens. Dat had vooral fysieke oorzaken: we waren ernstig vermagerd, moesten op krachten komen.’

De fysieke verzwakking van de Nederlandse bevolking was in het voetbal overigens al wat eerder voelbaar geworden. In 1943 besloot de NVB, vanwege de verzwakking der spelers, officieel toestemming te geven om met een kleinere, lichtere bal te spelen. Een viertje in plaats van een vijfje, want ja: je moest toch verder.

K.

[michaelajaxfan]

In het begeleidende verhaal worden 'verzachtende omstandigheden' van zijn geval aangedragen, zoals zijn jonge leeftijd destijds; grote invloed van zijn ouders; maar ook (naar eigen zeggen) dat hij slechts één keer het uniform heeft gedragen; nooit het speldje heeft gedragen en uiteindelijk wegens dienstweigering is ontslagen bij die geüniformeerde dienst van de NSB.

Ik heb tekort verstand van de materie, maar vind je in het licht van die opmerkingen alsnog dat Harry Pelser zich sowieso aan de zwarte en niet aan de grijze kant van NSB-leden bevond?

[Kowalczyk]

Als je de man op zijn woord gelooft ("ik was zo jong, mijn ouder beïnvloedden me, ik had geen idee, dat WA-uniform heb ik maar één keer gedragen en in februari 1945 wilde ik weer katholiek worden") dan was hij van een tamelijk lichte, naar wit neigende grijstint.

En laat ik vooropstellen: ik weet het niet.

Maar ik vind sowieso wel dat de bereidheid om hem op zijn woord te geloven wel héél groot en tamelijk klakkeloos is. Zijn verhaal riekt nogal naar een staaltje opportunistisch straatje schoonvegen: lidmaatschap opzeggen toen de geallieerden zo ongeveer het tuinpad opkwamen en daarna zeggen dat hij het speldje nooit gedragen heeft... Mwah, ik vind het op zich niet zo belangrijk om de man postuum te 'veroordelen', wat maakt mij het uit - maar om nou te zeggen dat ik het een verpletterend overtuigend verhaal vind... nee.

De man werd in 1939 NSB-lid. Nou, toen was die partij onderhand aardig extreem hoor: keihard antisemitisme in het partijprogramma en openlijk geflirt met Nazi-Duitsland, waarover toen (in het nog vrije Nederland) toch echt wel wat onsmakelijkheden bekend waren. De WA (Weerbaarheidsafdeling) was sinds 1935 verboden, maar werd na 15 mei 1940 natuurlijk meteen weer heropgericht - en dat was geen fraaie organisatie, kan ik je vertellen. Intimidatie, aanranding, stelen en plunderen, het in elkaar slaan (soms met de dood tot gevolg) van Joden en andersdenkenden.

Over de goede inborst van iemand die zich daar na zijn twintigste verjaardag nog vrijwillig bij aanmeldt, heb ik voorzichtige twijfels, laat ik het zo zeggen. Dat kun je niet allemaal afkopen met 'ik was nog zo jong en ik heb het uniform maar één keer gedragen'. Bij iemand die dáár bij wilde horen, moeten meer gevoelens van haat en geweldsverheerlijking geleefd hebben dan zijn geëmotioneerde kleindochter wil weten; dat kán haast niet anders.

Nogmaals: ik weet niet zeker hoe het precies zat met deze Harry Pelser. Maar in dit filmpje wordt hij eigenlijk tot een prima kerel en zelfs een soort slachtoffer van de willekeur uitgeroepen, en gezien de feiten (in 1939 lid geworden van de geradicaliseerde NSB, aangemeld bij de WA en tot februari 1945 NSB'er gebleven) vind ik dat toch wat te gemakkelijk. Dat is alles wat ik zeg. Een iets kritischer houding jegens een man met Pelsers conduitestaat is wel op zijn plaats.

K.

[Feest]

Kutmof.

Hij moest hard werken, dacht dat er misschien wel een cricket- of voetbalveld was en had maar een stukje zeep en een paar kleren tot zijn beschikking.

En dan praten over onrecht.

[Kowalczyk]

Kutmof.

Hij moest hard werken, dacht dat er misschien wel een cricket- of voetbalveld was en had maar een stukje zeep en een paar kleren tot zijn beschikking.

En dan praten over onrecht.

Steef: voor al uw genuanceerde historische discussies...

K.

[Feest]

Die hele docu doet mijn bloed koken. Dat zelfs die Schoevaart zich hiervoor laat lenen is onbegrijpelijk. Nee, Pelser deed het alleen maar omdat hij werkloos was. En nee, hij was echt niet zo slecht. En, oh wat is hem een onrecht aangedaan.

Vreselijk.

Van mij mogen ze die Schoevaart ook royeren. Wat een slappe bal gehakt.

Teringmof. Hoop dat-ie rot in de hel die Pelser.

[peter]

Voor mij is het vrij simpel, hoor. Als je in 1939 lid wordt van de NSB en dat blijft tot februari 45, dan ben je niet fris. Tuurlijk waren het andere tijden, maar op een gegeven moment weet je wat er gaande is. Zeker als je daar dus onderdeel van uit maakt. Je weet namelijk donders goed wat je 'kameraden' aan het uitspoken waren bij de Hollandsche Schouwburg. Je gaat mij niet vertellen dat je in december '44 niet weet wat daar nu gebeurde in '42 en '43. Kan niet.

[Thijs]

Van mij mogen ze die Schoevaart ook royeren. Wat een slappe bal gehakt.

Doe effe normaal, meneer de baron.

Ik zal 'm vanavond eens kijken.

[Kowalczyk]

Voor mij is het vrij simpel, hoor. Als je in 1939 lid wordt van de NSB en dat blijft tot februari 45, dan ben je niet fris.

Daar komt het wel op neer, inderdaad. Pelser was in die jaren 19 t/m 25. Dan ben je geen naïef kind meer, maar weet je waar je je bij aansluit, zeker wanneer je er zes jaar over kunt nadenken.

K.

[Ride]

Voor mij is het vrij simpel, hoor. Als je in 1939 lid wordt van de NSB en dat blijft tot februari 45, dan ben je niet fris.

Daar komt het wel op neer, inderdaad. Pelser was in die jaren 19 t/m 25. Dan ben je geen naïef kind meer, maar weet je waar je je bij aansluit, zeker wanneer je er zes jaar over kunt nadenken.
K.

Het was 1939.. geen 2011

De gedachte dat je gedachten en gevoelens en uiting daarvan net zo vrij waren als heden ten dage komt mij nu juist naief over.

[Cruijff]

Kutmof.

Hij moest hard werken, dacht dat er misschien wel een cricket- of voetbalveld was en had maar een stukje zeep en een paar kleren tot zijn beschikking.

En dan praten over onrecht.

Er hat es fast nicht gewüsst...

[michaelajaxfan]

Van mij mogen ze die Schoevaart ook royeren. Wat een slappe bal gehakt.

Houd je smoel is bijchoochem. Je hoeft niet overal een mening over te hebben, zeker als je mensen niet kent.

[InnerHarbour]

Net zoals jij mening mag geven over Steef, mag hij zijn mening geven over Schoevaart, als we tegen iedereen op een forum gaan zeggen “houd je smoel” omdat diens mening niet aanstaat cq het er niet mee eens bent, kunnen we de boel wel sluiten.

[Rednose]

Van mij mogen ze die Schoevaart ook royeren. Wat een slappe bal gehakt.

Houd je smoel is bijchoochem. Je hoeft niet overal een mening over te hebben, zeker als je mensen niet kent.

Je mag dan wel een Jiddisch woord gebruiken, maar waarschijnlijk kent Steef de geschiedenis beter dan jij....